Thứ Năm, ngày 17 tháng 4 năm 2025

Vai trò của trí thức trong Cách mạng Tháng Tám ở Sài Gòn

Trong các giai đoạn 1930 – 1935, 1936 – 1939, giới trí thức yêu nước, tiến bộ hoạt động sôi nổi trên nhiều lĩnh vực, gây ảnh hưởng rộng khắp trong dân chúng, thúc đẩy các phong trào đấu tranh đòi tự do, cơm áo, hòa bình. Ngay khi bị kẻ thù khủng bố, đàn áp, khí tiết kiên trung của trí thức càng làm cho sức mạnh dân tộc lan tỏa mạnh mẽ. Tại Sài Gòn – Gia Định, nhiều trí thức yêu nước anh dũng hy sinh như Trần Phú, Võ Văn Tần, Phan Đăng Lưu, Nguyễn Văn Cừ, Phan Bôi… đã thổi bùng ngọn lửa căm hờn và quyết tâm cứu nước trong nhân dân.

Sự trưởng thành của trí thức thể hiện qua quá trình đấu tranh cách mạng. Những năm 1930 – 1935, họ đã hòa cùng nhân dân tham gia biểu tình, bãi khóa, đưa yêu sách, diễn thuyết tố cáo chủ nghĩa thực dân… Năm 1933, một số trí thức đã đắc cử vào Hội đồng thành phố Sài Gòn, đưa ra ba dự án: đại xá chính trị phạm, cứu tế thất nghiệp, chống thuế thân(1), đồng thời tích cực dùng diễn đàn này bênh vực nhân dân… Đến những năm 1936 – 1939, phong trào bãi công, bãi khóa, bãi thị diễn ra sôi nổi. Một số tờ báo đã ra đời tại Sài Gòn như La Lutte, L’Avant Garde, Dân chúng…, tích cực phản ánh đời sống khốn cùng của dân chúng, ủng hộ các phong trào của nhân dân Sài Gòn, phát động biểu tình, đình công… Ngày 29-9-1944, dưới sự chỉ đạo của Đảng, Hội Truyền bá Quốc ngữ Nam kỳ được thành lập với Ban Trị sự gồm Michel Nguyễn Văn Vĩ (Phó Giám đốc Ngân hàng Hoa Pháp – Chánh Hội trưởng), Phó Hội trưởng gồm Đoàn Quang Tấn (Hội trưởng Hội Khuyến học Nam kỳ) và Dược sĩ Huỳnh Văn Tiểng (Chủ tịch Ủy ban Văn học Hội Đức trí thể dục, SAMIPIC), Tổng Thư ký là nhà báo Lý Vĩnh Khuông (tức Khuông Việt, thành viên SAMIPIC). Công tác truyền bá quốc ngữ ở Sài Gòn và Nam kỳ là hoạt động có ý nghĩa nhân văn cao cả nhằm giúp nhân dân Nam kỳ thoát nạn mù chữ, đồng thời giáo dục tinh thần yêu nước cho nhân dân, góp phần tạo thêm những tiền đề vững chắc cho tiến trình đấu tranh cách mạng, do đó thu hút được đông đảo trí thức, sinh viên, học sinh tham gia. Rất nhiều trí thức được phân công vào các ban chuyên môn như tu thư, huấn luyện, giám sát, giáo huấn, cổ động, khánh tiết, trong số đó có kiến trúc sư Huỳnh Tấn Phát, các giáo sư Nguyễn Văn Chì, Phạm Thiều, Trần Văn Hanh, Nguyễn Văn Duyên, Hồ Văn Lái, Trần Văn Các, Bằng Giang, đốc học Huỳnh Văn Y, Trần Thị Lành…

Viết về những tấm gương trí thức điển hình thời kỳ này, Giáo sư Trần Văn Giàu đã nhận định: “Sài Gòn, những năm 20 và 30 trong hoạt động văn hóa và chính trị công khai, đồng bào chú ý nhiều đến ba nhân vật một thời nổi tiếng: Nguyễn An Ninh một nhà Tây học, Thiện Chiếu một nhà Phật học, Trần Hữu Độ một nhà Nho học, Hán học. Cả ba đều cuối cùng đi về với chủ nghĩa Mác – Lênin, với Đảng Cộng sản, như theo một quy luật phát triển”(2).

Năm 1941, trước sự thay đổi của cục diện chiến tranh thế giới, Đảng nhận định thời cơ cách mạng đang đến rất gần, hoạt động đấu tranh của trí thức cũng phải có sự biến chuyển để phù hợp với tình hình mới. Hưởng ứng chủ trương của Đảng, nhiều trí thức ở Sài Gòn đã tham gia Ban Chấp hành Tổng hội Sinh viên Đông Dương như Lưu Hữu Phước, Mai Văn Bộ, Lê Khắc Thiền, Huỳnh Bá Nhung, Đặng Ngọc Tốt. Hoạt động chủ yếu là khuấy động phong trào, diễn thuyết, trình diễn những bài hát ca ngợi cách mạng, tổ chức khám bệnh, cấp thuốc, dạy chữ Quốc ngữ cho đồng bào…

Đầu năm 1944, tình thế cách mạng bước vào giai đoạn khẩn trương, Đảng chủ trương thành lập Đảng Dân chủ Việt Nam nhằm tập hợp giới trí thức, nhân sĩ yêu nước trong mặt trận đại đoàn kết dân tộc tranh đấu giành độc lập cho đất nước. Theo chỉ đạo của đồng chí Lê Quang Đạo, Bí thư Ban Cán sự Đảng bộ Đảng Cộng sản thành phố Hà Nội, trí thức Sài Gòn – Nam Kỳ đã gây dựng phong trào bỏ học về Nam để bắt liên lạc với Xứ ủy Nam kỳ, tham gia cuộc tổng khởi nghĩa sắp tới. Tháng 2-1944, nhiều người trong đội xung kích “xếp bút nghiên” “lên đàng” bằng xe đạp như Huỳnh Văn Tiểng, Lưu Hữu Phước, Đặng Ngọc Tốt, Vương Văn Lễ, Nguyễn Việt Nam, Trần Bửu Kiếm, Lê Văn Nhàn, Trương Cao Phước, Tạ Bá Tòng... Ròng rã hơn 1 tháng, sinh viên Nam kỳ về đến Sài Gòn, tham gia thành lập và trở thành lực lượng nòng cốt của tổ chức Tân Dân chủ đoàn, đến tháng 7-1944, tổ chức này sáp nhập vào Đảng Dân chủ Việt Nam.

Bấy giờ, Huỳnh Tấn Phát đã mua lại tuần báo Thanh niên, có nội dung tiến bộ nên đã nhận được sự ủng hộ, cộng tác của nhiều trí thức, văn nghệ sĩ có tiếng tăm như Phạm Thiều, Lý Vĩnh Khuông, Xuân Diệu, Dương Tử Giang, Bằng Giang... Tuy chỉ phát hành được vài số thì bị đình bản, nhưng với tinh thần “quốc gia hưng vong, thất phu hữu trách”, tuần báo đã nhận được sự ủng hộ của đông đảo độc giả và được Xứ ủy Nam kỳ chú ý. Từ đây, một số trí thức năng động như Huỳnh Tấn Phát, Huỳnh Văn Tiểng, Nguyễn Việt Nam, Trương Công Cán, Vương Văn Lễ… được Xứ ủy tập hợp vào những lớp huấn luyện chính trị để bồi dưỡng thêm(3). Như vậy, vai trò của trí thức thời kỳ này không chỉ dừng lại ở những hoạt động tuyên truyền, cổ động, mà đã tiến bước đến những hoạt động dấn thân tham gia chuẩn bị về mặt tổ chức, nhân sự cho tổng khởi nghĩa giành chính quyền.

Đêm 9-3-1945, lo sợ Pháp lật lọng đánh từ sau lưng, quân Nhật đã tiến hành đảo chính Pháp, tuyên bố “trao trả độc lập” cho Việt Nam, chủ trương tập hợp thanh niên để “bảo vệ độc lập” mà Nhật vừa tuyên bố. Nhân dịp này, dưới sự chỉ đạo của Xứ ủy Nam kỳ, tháng 5-1945, tổ chức Thanh niên Tiền phong được thành lập, tập hợp thanh niên yêu nước làm xung kích và nòng cốt vận động nhân dân đứng lên khởi nghĩa giành chính quyền. Tham gia Thanh niên Tiền phong có nhiều trí thức như kỹ sư Kha Vạng Cân (Chủ tịch Hội đồng quản trị), bác sĩ Phạm Ngọc Thạch (Tổng Thư ký), kỹ sư Ngô Tấn Nhơn, kiến trúc sư Huỳnh Tấn Phát (Trợ lý Tổng Thư ký), luật sư Thái Văn Lung (Thủ lĩnh Thanh niên), bác sĩ Nguyễn Văn Thủ (Thủ lĩnh Thể thao), sinh viên Huỳnh Văn Tiểng (Tráng trưởng Thanh niên), Võ Hà Trị, Nguyễn Văn Đức, Nguyễn Đăng, Hồ Văn Nhựt, Huỳnh Bá Nhung, dược sĩ Trần Kim Quan, Lưu Hữu Phước, Trần Bửu Kiếm, Lê Văn Nhàn, Mai Văn Bộ, cùng một số trí thức người Hoa: Trang Dung, Dương Đạt, Đặng Hoán Bổn, Ngô Liên… Chỉ trong vòng 3 tháng, Thanh niên Tiền phong đã phát triển lên đến 1,2 triệu người trong 21 tỉnh thành Nam bộ, riêng Sài Gòn có tới 200.000 người, thành phần được mở rộng ra các giới: Phụ nữ Tiền phong, Phụ lão Tiền phong, Thiếu niên Tiền phong, Thanh niên Tiền phong Xí nghiệp. Đến tháng 8, Thanh niên Tiền phong, thực sự trở thành một mặt trận dân tộc thống nhất tập hợp rộng rãi các giai cấp, tầng lớp nhân dân yêu nước, các tôn giáo vào cao trào cách mạng toàn dân. Đó là kết quả của hoạt động năng động, tích cực trong công tác tuyên truyền, vận động của trí thức, đồng thời cho thấy ảnh hưởng của trí thức trong nhân dân ngày càng sâu rộng.

Vai trò nòng cốt của trí thức ở Sài Gòn giai đoạn chuẩn bị tổng khởi nghĩa còn thể hiện ở công tác binh vận. Giữa tháng 7-1945, dưới sự chỉ đạo của Đảng, đồng chí Trần Văn Giàu cùng với Dương Bạch Mai, Nguyễn Văn Nguyễn đã tổ chức gặp gỡ với một số nhóm vũ trang thân Nhật, thuyết phục họ phối hợp hành động. Họ đã đồng ý và sau đó tuyên bố gia nhập Việt Minh. Ngày 16-8-1945, sau khi Nhật hoàng tuyên bố đầu hàng vô điều kiện, đại diện Thanh niên Tiền phong là bác sĩ Phạm Ngọc Thạch và kỹ sư Ngô Tấn Nhơn đã được Thống chế Terauchi, Tổng Chỉ huy quân đội Nhật ở Nam Thái Bình Dương, mời đến thương lượng một số vấn đề. Tại cuộc gặp, Thống chế Terauchi đã chấp nhận những yêu cầu không can thiệp vào cuộc tổng khởi nghĩa sắp đến và cung cấp vũ khí cho lực lượng cách mạng. Đây là điều kiện thuận lợi cho tổng khởi nghĩa, tránh được nguy cơ tổn thất cho nhân dân.

Ngày 19-8, được tin khởi nghĩa ở Hà Nội thắng lợi, Xứ ủy Nam kỳ họp Hội nghị ở Chợ Đệm lần thứ hai (21-8), thành lập Ủy ban Khởi nghĩa, chỉ thị phải hoàn thành giành chính quyền trước 0 giờ ngày 25-8. Do đã có sự chuẩn bị chu đáo từ trước, nên đến trước 22 giờ ngày 24-8, trí thức cùng nhân dân Sài Gòn đã chiếm được Dinh Khâm Sai, Dinh Đốc Lý, các sở cảnh sát, Đài Phát thanh… Sáng 25-8, nhân dân Sài Gòn và một số tỉnh lân cận tiến hành mít tinh, tuần hành mừng khởi nghĩa thắng lợi. Bác sĩ Phạm Ngọc Thạch tuyên đọc danh sách của Lâm ủy Hành chính Nam bộ, bao gồm đa số là trí thức: Trần Văn Giàu (Chủ tịch), Nguyễn Văn Tạo (Ủy viên Nội vụ), Nguyễn Phi Hoanh (Ủy viên Tài chính), Phạm Ngọc Thạch (Ủy trưởng Ngoại giao), Hoàng Đôn Văn (Ủy trưởng Lao động), Dương Bạch Mai (Ủy trưởng Quốc gia tự vệ Cuộc), Ngô Tấn Nhơn (Ủy trưởng Kinh tế), Nguyễn Thanh Sơn (Thanh tra Chính trị), Huỳnh Văn Tiểng (Ủy viên Thanh niên và Tuyên truyền)… Ngày 13-9, Kỳ bộ Việt Minh họp mở rộng, quyết định đổi tên Lâm ủy Hành chính Nam bộ thành Ủy ban Nhân dân Nam bộ do Trần Văn Giàu làm Chủ tịch(4). Như vậy, trong tổng khởi nghĩa và xây dựng chính quyền mới của nhân dân, trí thức thực sự là lực lượng nòng cốt, xung kích, dẫn dắt nhân dân phá tan xiềng xích nô lệ để vươn lên địa vị làm chủ bản thân, làm chủ đất nước.

Có thể nói, cuộc tổng khởi nghĩa tháng 8-1945 có tầm vóc to lớn cả về quân sự và chính trị, thể hiện sự sáng suốt, đúng đắn, kịp thời trong chỉ đạo chiến lược của Đảng, trong việc phân tích vai trò của từng bộ phận nhân dân và xây dựng lực lượng, xây dựng thế trận, tạo thời cơ, nắm bắt thời cơ và quyết tâm ở mức cao nhất cho trận quyết chiến chiến lược để giành chính quyền về tay nhân dân. Điểm đặc biệt tạo nên thành công vang dội là Đảng đã nhìn nhận, đánh giá đúng vai trò của từng giai cấp, tầng lớp trong xã hội để đặt họ vào đúng vị trí của mình, phát huy đúng năng lực mà họ vốn có. Trong các giai tầng ấy, trí thức đã được Đảng đánh giá là lực lượng đặc biệt, có nhiệt huyết cách mạng và khả năng dự báo thời cuộc, có thể giúp Đảng trong hoạch định chính sách và dẫn dắt nhân dân trong tiến trình cách mạng. Sau tổng khởi nghĩa, trí thức Sài Gòn sát cánh cùng nhân dân trong trận tuyến mới. Nhiều trí thức từ đấu tranh yêu nước đến giác ngộ lý tưởng cách mạng, trở thành đảng viên cộng sản, đồng hành cùng lịch sử, cùng nhân dân qua hai cuộc kháng chiến trường kỳ gian khổ, anh dũng chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ cho đến ngày cả nước hòa bình, độc lập, thống nhất.

------------------------------------

(1) Trần Văn Giàu, Trần Bạch Đằng, Địa chí văn hóa thành phố Hồ Chí Minh, NXB TP.HCM, 1998, tr.375.

(2) Hà Huy Giáp, Trần Văn Giàu, Nguyễn Văn Trân, Nguyễn An Ninh, NXB TP.HCM, 1988, tr.21

(3) Làm đẹp cuộc đời – Huỳnh Tấn Phát, con người và sự nghiệp, NXB Chính trị Quốc gia, HN, 1995, tr.23-24.

(4) Hồ Hữu Nhựt, Trí thức Sài Gòn – Gia Định 1945 – 1975, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2001, tr.67.

Th.s Lưu Mai HoaGiảng viên Trường Đại học Sư phạm TP.HCM

tin khác

Chia sẻ bài viết qua Email

Bài viết:


Chưa nhập mã bảo mật!

Sai mã bảo mật!

Vai trò của trí thức trong Cách mạng Tháng Tám ở Sài Gòn

tin khác

Chia sẻ bài viết qua Email

Thông báo