Văn kiện Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XII xác định một trong những nhiệm vụ trọng tâm từ nay đến năm 2020 là: “Tăng cường xây dựng, chỉnh đốn Đảng, đẩy lùi sự suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống, biểu hiện “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa” trong nội bộ…”.

“Tự diễn biến” trong nội bộ là quá trình biến đổi tư duy của người cán bộ, đảng viên theo chiều hướng từ đúng sang sai, từ tốt sang xấu, từ tích cực sang tiêu cực, từ tiến bộ sang phản tiến bộ… Ví như, từ coi CNXH là biểu tượng tốt đẹp nhất, là hoài bão, ước mơ của loài người sang dao động, hoài nghi vào thắng lợi cuối cùng của CNXH, nhất là từ khi CNXH ở Liên Xô và các nước Đông Âu sụp đổ, cách mạng thế giới lâm vào thoái trào; từ mọi việc đều hăng hái xung phong, không ngại khó khăn, gian khổ, hi sinh sang sa sút ý chí chiến đấu, không còn giữ được nhiệt tình cách mạng vì dân, vì nước như trước đây….

“Tự chuyển hóa” trong nội bộ là sự đánh dấu từ những thay đổi về số lượng thành những thay đổi về chất lượng, là bước chuyển đổi tư duy của người cán bộ, đảng viên từ sự thay đổi dần dần, tiềm tàng sang thay đổi một cách căn bản, có tính chất bước ngoặt, cùng với những hành động công khai xuyên tạc, chống đối của chủ thể “tự chuyển hóa”. Cái gọi là “Thư ngỏ” đề ngày 28-7-2014 của 61 đảng viên “gửi Ban Chấp hành Trung ương và toàn thể đảng viên Đảng Cộng sản Việt Nam” là biểu hiện rõ rệt của “tự chuyển hóa”. Số đảng viên này phủ nhận thành quả to lớn có ý nghĩa lịch sử của 30 năm đổi mới; đòi Đảng thay đổi cương lĩnh chính trị, từ bỏ con đường XHCN, chuyển sang cái gọi là đường lối dân tộc dân chủ một cách ôn hòa; tung ra những lời lẽ kích động như Tổ quốc đang lâm nguy, bỏ qua cơ hội thay đổi này là có tội với dân tộc… Họ vi phạm Điều lệ Đảng, nguyên tắc tập trung dân chủ, công khai truyền bá những quan điểm sai trái…

Suy thoái là sự suy yếu, sút kém, bào mòn dần từ nhỏ đến lớn, từ nhẹ đến nặng và có tính chất kéo dài. Tình trạng suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống trong một bộ phận không nhỏ cán bộ, đảng viên như Nghị quyết Trung ương 4 khóa XI đã nêu chính là khởi nguồn của những biểu hiện “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa” trong nội bộ. Mặt khác “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa” là hệ quả của suy thoái. Thực tế chứng minh rằng, nơi nào trong tổ chức đảng còn tình trạng suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống thì nới đó còn tồn tại nguy cơ “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa”. Trái lại, nếu nơi nào thực hiện tốt việc tự phê bình và phê bình, đấu tranh ngăn chặn và đẩy lùi được tình trạng suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống thì nơi đó nguy cơ “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa” cũng đồng thời được ngăn chặn và đẩy lùi.

“Tự diễn biến” và “tự chuyển hóa” có quan hệ hữu cơ với nhau, làm điều kiện và tiền đề cho nhau. Tuy nhiên, hai cụm từ này không hoàn toàn đồng nhất. Có những biểu hiện “tự diễn biến” đã dẫn tới “tự chuyển hóa” (như những quan điểm sai trái của 61 đảng viên trong “Thư ngỏ” đã nêu trên), nhưng cũng có những biểu hiện “tự diễn biến” đã không dẫn tới “tự chuyển hóa”. Ví như, một số cán bộ, đảng viên có biểu hiện lơ là, ngán ngại học tập nghị quyết, học tập lý luận chính trị có thể là khởi nguồn dẫn tới “tự chuyển hóa”, nhưng nếu họ được giáo dục, ngăn chặn kịp thời thì việc lơ là, ngán ngại đó sẽ không dẫn tới “tự chuyển hóa”. Vì vậy, không nên coi mọi biểu hiện “tự diễn biến” đều tất yếu dẫn tới “tự chuyển hóa”.

“Tự diễn biến”, “tự chuyển hóa” không chỉ diễn ra trong lĩnh vực chính trị tư tưởng mà còn diễn ra cả trong lĩnh vực đạo đức, lối sống. Một số cán bộ, đảng viên do mang nặng chủ nghĩa cá nhân, chạy theo lối sống thực dụng, bất mãn địa vị, hưởng thụ cá nhân, tha hóa, biến chất về đạo đức lối sống đã dẫn tới những biểu hiện “tự chuyển hóa”, công khai xuyên tạc, chống đối đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước, xa rời lý tưởng cách mạng của Đảng.

Việc tìm hiểu và giải quyết đúng đắn mối quan hệ giữa suy thoái, “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa” trong nội bộ có ý nghĩa thực tiễn rất quan trọng. Nó giúp cho mỗi cán bộ, đảng viên tích cực tu dưỡng, rèn luyện, chủ động khắc phục những biểu hiện suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống, khởi nguồn của “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa” từ khi nó còn ở dạng manh nha; đồng thời giúp cho các cấp ủy, tổ chức đảng có kế hoạch thường xuyên theo dõi nắm bắt tình hình nhận thức tư tưởng của cán bộ, đảng viên trong tổ chức đảng, kịp thời ngăn chặn, đẩy lùi những biểu hiện suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống và đấu tranh chống các quan điểm sai trái, không để cho những biểu hiện lệch lạc ấy chuyển thành “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa” trong nội bộ, đối lập với quan điểm, đường lối của Đảng và đạo đức, lối sống của người cộng sản.