Đồng hành cùng công cuộc đổi mới, báo chí nước ta nói chung, TPHCM nói riêng đã có nhiều đóng góp to lớn vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc; vươn lên mạnh mẽ thực hiện tốt chức năng vừa là cơ quan ngôn luận của Đảng, Nhà nước, các tổ chức chính trị - xã hội, vừa là diễn đàn của nhân dân; kịp thời thông tin, cổ vũ các phong trào, các điển hình tiên tiến trong công cuộc xây dựng đất nước, vừa phản ánh tâm tư, nguyện vọng chính đáng của các tầng lớp nhân dân. Phần lớn đội ngũ những người làm báo đã thể hiện phẩm chất đạo đức trong sáng trong hoạt động nghề nghiệp; khẳng định thành quả của công cuộc đổi mới; đồng thời tham gia tích cực cuộc đấu tranh phòng chống tham nhũng, lãng phí, quan liêu và các quan điểm sai trái của các thế lực thù địch; góp phần xây dựng xã hội tốt đẹp hơn.
Đó là mặt tích cực nổi rõ của giới báo chí nói chung, nhưng trong bối cảnh bùng nổ kỷ nguyên kỹ thuật số, người làm báo cũng đang đứng trước nhiều thách thức. Ngày nay báo chí truyền thống không còn độc quyền trong việc cung cấp thông tin. Bạn đọc, người dân cùng một lúc tiếp cận, chọn lựa nhiều loại hình truyền thông cho mình, từ báo chí chính thống đến internet, mạng xã hội; vừa tiếp nhận thông tin nhanh, hưởng thụ tiện ích này, đồng thời trở thành nguồn phát tin, bình luận chỉ bằng một công cụ 3 - 4 trong 1, như điện thoại di động, máy ảnh kỹ thuật số, iPad... Công dân - nhà báo và truyền thông xã hội hình thành từ đây, có xu hướng đánh bạt thông tin chuẩn mực của báo chí chính thống.
Truyền thông kỹ thuật số phát triển với những tính năng vượt trội trong việc lan tỏa thông tin, không chỉ cuộc sống chung quanh ta, mà còn làm thế giới xích lại gần nhau, giúp mọi giới nắm bắt các diễn biến diễn ra từng giờ, từng phút trên toàn cầu bằng việc nghe, nhìn, đọc với các phương tiện đơn giản mọi lúc mọi nơi. Bạn đọc bây giờ không còn phải trông chờ vào kỳ phát hành báo, giờ điểm tin như trước đây. Điều này đã làm thay đổi quy trình tác nghiệp của báo chí và xuất bản thông tin, truyền thông chính thống (mainstream media) với các thông tin mang tính chất ban phát độc tôn, chậm chạp, không toàn diện, thiếu nhận định... mất dần vị trí trước sức ép của truyền thông xã hội (social media). Với truyền thông xã hội, bất cứ ai cũng có thể trở thành nguồn phát tin, thể hiện qua mạng cá nhân hoặc tập thể (truyền thông nhóm); việc kiểm soát thông tin và xác định tính chân thực, tin cậy trở nên khó khăn hơn.
Mạng xã hội ngày càng phát triển đã đưa báo chí chính thống vào cuộc đua khốc liệt trong việc cạnh tranh thông tin, đưa thông tin nhanh. Ngoài ưu điểm và lợi ích nêu trên, mặt tiêu cực và hệ lụy của kỷ nguyên số lại là nơi phát tán các thông tin không chính xác, sai sự thật, thông tin vô bổ hoặc thiếu kiểm chứng. Đó là chưa kể thông tin bịa tạc, dựng đứng thiếu căn cứ, đưa ra các vấn đề “nhạy cảm” về tổ chức, đời tư cá nhân mang tính bôi bác, đả phá... vì lợi ích cá nhân, lợi ích nhóm hoặc mang tính chống đối của các thế lực thù địch. Tác hại của việc này rất lớn, nhưng loại tin trên lại lan truyền với tốc độ chóng mặt, gây bất an xã hội, tô vẽ cuộc sống tối tăm.
Điều đáng lo là trước sức ép cạnh tranh về tốc độ đưa tin, một số cơ quan báo và nhà báo đang bị cuốn hút vào cuộc đua này. Không thể phủ nhận mạng xã hội với nguồn thông tin đa dạng, bao phủ khắp nơi là công cụ để báo chí khai thác, phát hiện nhiều vấn đề nóng bạn đọc quan tâm, triển khai các đề tài thích hợp đáp ứng nhu cầu bạn đọc. Tuy nhiên, điểm “chết người” hiện nay là việc săn tin, đưa tin theo mạng xã hội một cách thiếu kiểm chứng, làm nảy sinh thuật ngữ “làm báo facebook” – nhất là với những người làm báo trẻ mới vào nghề và một số báo điện tử, đang gây rối loạn thông tin. Hiện tượng quay cóp, cắt dán, phát tán thông tin xấu trở nên phổ biến. Hầu như một sự việc gì xảy ra ở đâu, chỉ cần một trang mạng điện tử đưa tin trước, sau đó các báo khác đều đăng tải với nội dung rất giống nhau.
Điều này không diễn ra ở ta, mà thế giới hiện nay đang đau đầu với vấn nạn này. Theo khảo sát của BBC World Service, có đến 79% người dân tại 18 quốc gia đã bày tỏ lo ngại về tin tức giả (Fake News) lan truyền mạnh trong thời gian gần đây. Rõ nhất là thông tin, hình ảnh cô bé 12 tuổi Frida Sofia sống sót kỳ diệu trong trận động đất ở Mexico, sau đó chính quyền phải cảnh báo là chuyện này không có thật! Điều đáng nói là những thông tin không chỉ giới hạn trên mạng xã hội, mà đã trở thành những bản tin được đăng trên báo chí có sự kiểm duyệt, các kênh truyền hình uy tín.
Không thiếu các ví dụ về tin tức không chân thực, thiếu kiểm chứng đăng tải trên các phương tiện truyền thông nước ta, mà hội chứng dễ nhìn nhận nhất là tình trạng “sáng đăng, trưa gỡ, bỏ bài”. Tại Hội nghị toàn quốc tổng kết công tác và triển khai phương hướng nhiệm vụ năm 2017 mới đây, Hội Nhà báo Việt Nam đã nhìn nhận những đóng góp to lớn của báo chí nước ta trong hoạt động nghề nghiệp, nhưng cũng chỉ ra các biểu hiện tiêu cực ngày càng phức tạp và rất đáng lo ngại: Tình trạng báo chí bị thương mại hóa không những chưa bị ngăn chặn, đẩy lùi mà có xu hướng nghiêm trọng hơn, như thông tin sai sự thật, thổi phồng hoặc bóp méo sự thật vì mục đích không trong sáng; đăng tải nhiều hình ảnh, bài viết giật gân câu khách, thiếu văn hóa, nhân văn và phản giáo dục. Một số cơ quan báo chí và nhà báo lạm quyền, lợi dụng công việc để vụ lợi và làm trái pháp luật. Điều này đã tác động xấu đến vai trò, uy tín của báo chí trong đời sống xã hội, làm suy giảm lòng tin của công chúng đối với báo chí, làm tổn hại lợi ích của đất nước và cộng đồng...
Mới đây trong cuộc họp với lãnh đạo báo chí, Thứ trưởng Bộ Thông tin và Truyền thông Hoàng Vĩnh Bảo đã nhận xét: (i) Hiện tượng báo chí “ăn theo” mạng xã hội là rất không ổn, lãnh đạo các cơ quan báo chí phải xem xét lại một cách rất nghiêm túc để chấn chỉnh. (ii) Đơn thư khiếu nại các cơ quan báo chí chính thống ngày càng tăng; các báo khi có khiếu nại của tổ chức, cá nhân phải phản hồi nhanh, giải trình minh bạch.
Thực tế đòi hỏi phải trở lại vấn đề căn cốt của báo chí cách mạng: trung thực trong thông tin. Bất cứ tờ báo nào cũng phải bảo đảm quy trình xuất bản từ ban phóng viên đến biên tập viên, thư ký tòa soạn, Ban biên tập – Tổng biên tập. Cần rà soát nguồn mạch của thông tin, thẩm định kỹ, tránh tình trạng cạnh tranh đưa tin nhanh để câu view, hoặc tệ hơn là lợi ích riêng, lợi ích nhóm của nhà báo, tờ báo để đưa tin sai, ý đồ cá nhân. Khi việc kiểm soát của Ban Biên tập mạnh mẽ, chặt chẽ sẽ tránh được tình trạng bôi đen, tô hồng, dựng chuyện không có thật, lan truyền thông tin xấu, độc hại...
Sự chuyên nghiệp trong thông tin và trách nhiệm công dân của nhà báo là điểm khác biệt của báo chí chính thống với mạng truyền thông. Để có thông tin nhanh, chuẩn xác nhà báo và cơ quan báo cần phải kiểm chứng, xác minh độ chân thực trước khi phát tin. Vì vậy, nhà báo ngoài việc nằm lòng “10 điều quy định đạo đức nghề nghiệp người làm báo Việt Nam”, rất cần sự phối hợp, chia sẻ thông tin của cơ quan, cá nhân có liên quan trong tin bài được đề cập. Điều đáng nói là “cửa” này hiện nay vẫn chưa rộng mở, đợi đến khi người có trách nhiệm phát ngôn của cơ quan này lên tiếng thì vấn đề đã trở nên nguội lạnh hoặc mạng truyền thông tự do, không bị kiểm soát đã đi rất xa, phát tán nguồn tin chưa kiểm chứng rộng rãi ra xã hội. Báo chính thống vô hình trung đã bị tước mất “vũ khí” nhạy bén, kịp thời của mình.
Nhà báo chuyên nghiệp luôn được Nhà nước, cơ quan báo nâng đỡ, tạo điều kiện phát huy kỹ năng, nghiệp vụ. Nhưng với sự phát triển của mạng xã hội với hệ quả tiêu cực nêu trên, một số nhà báo đã sa đà trong việc tiếp nhận, phản hồi, chia sẻ các thông tin thiếu kiểm chứng, sai sự thật hoặc tác nghiệp thiếu chuẩn mực. Hậu quả tiêu cực từ việc khai thác thông tin bừa bãi đã gây hậu quả nặng nề cho cả cơ quan báo và cá nhân nhà báo. Một điều chắc chắn rằng mạng xã hội vẫn không thể thay thế báo chí chính thống, vì vậy công chúng vẫn luôn cần những tác phẩm báo chí chất lượng, khả tín, định hướng dư luận... chứ không chỉ là những bài viết chỉ để thỏa mãn trí tò mò và hiếu kỳ giật gân, câu khách. Công chúng luôn đòi hỏi người làm báo có trách nhiệm, đưa thông tin hữu ích và chuẩn xác, cũng là đòi hỏi đạo đức người làm báo phải được rèn luyện, xem trọng lợi ích xã hội hơn cá nhân mình. Vì vậy chuẩn hóa đội ngũ và tôi rèn đạo đức cá nhân mỗi người làm báo ở từng cơ quan báo là điều bức thiết đang đặt ra hiện nay.