Theo nhận định của các chuyên gia, tuy cách xa nhau về khoảng cách địa lý nhưng trong quá trình phát triển, cả 3 TP trên đều gặp phải những vấn đề về phát triển đô thị giống nhau như ô nhiễm môi trường, tình trạng ngập nước, ùn tắc giao thông, chỉnh trang đô thị cũ, xây dựng các khu đô thị mới, bảo tồn các kiến trúc cổ, nhà ở xã hội, cấp nước sạch…

Khuyến khích người dân góp vốn xây dựng hạ tầng

Đặc biệt, riêng với TPHCM, Giáo sư Volker Martin (Đức) dự đoán với đà phát triển như hiện nay, việc gia tăng làng sóng nhập cư hàng năm lên tới 2%, trong tương lai rất gần, TPHCM sẽ đạt danh hiệu siêu đô thị (10 triệu dân). Vì vậy, cần thiết phải thiết kế thành phố nén với hệ thống hạ tầng kỹ thuật tích hợp và thông minh theo điều kiện khí hậu, địa hình và diện mạo đô thị, quỹ đất và mục tiêu bảo vệ môi trường. Giảm thiểu mật độ giao thông, ưu tiên bố trí đường đi bộ với bán kính 150m, khuyến khích phát triển các trung tâm vệ tinh đô thị, phát triển về phía tây bắc, tránh các khu vực sình lầy phía nam. Ông Volker cũng lưu ý, với mức tăng trưởng đô thị như hiện tại thì TP cần phải xử lý tái định cư cho khoảng 1 triệu người.

Bàn đến vấn đề đền bù, giải tỏa và tái định cư, khá nhiều tham luận cho rằng đây là một vấn đề phức tạp. Do hiện nay cơ chế định giá đất trong giải phóng mặt bằng vẫn chưa được quy định cụ thể, mỗi địa phương đều có trình tự, thủ tục định giá của riêng mình. Chính điều này dẫn tới nhiều vụ khiếu nại dai dẵng của người có đất bị thu hồi. GS-TS Đặng Hùng Võ đề xuất 2 giải pháp có thể áp dụng tại nước ta là chia sẻ lợi ích và góp đất, điều chỉnh lại đất đai. Việc chia sẻ lợi ích có thể bằng tiền hoặc các lợi ích khác không bằng tiền. Lợi ích bằng tiền có thể là các khoản bồi thường thêm cho dân, thiết lập các quỹ phát triển vùng dài hạn, hay xây dựng mối quan hệ đối tác giữa nhà đầu tư và cộng đồng để chia sẻ những lợi nhuận lâu dài thu được từ dự án.

Theo GS-TS Đặng Hùng Võ, chia sẻ lợi ích không bằng tiền có thể được thực hiện dưới hình thức khôi phục sinh kế cho cộng đồng, xây dựng hạ tầng xã hội như nhà cửa, trường học, bệnh viện, hệ thống cấp thoát nước. Góp đất và điều chỉnh lại đất đai là hình thức các khu đất nông nghiệp được thu hồi và sau khi được chuyến đổi thành vùng đô thị sẽ được phân chia phù hợp để bồi thường cho những người bị thiệt hại. Vì giá trị bất động sản tại khu vực mới (đô thị) sẽ cao hơn nhiều so với khu vực trước đó (nông nghiệp)

Góp ý kiến về giải pháp tạo vốn, Thạc sĩ Đoàn Kim Thành (Viện Nghiên cứu phát triển TPHCM) đề xuất phương pháp khai thác quỹ đất 2 bên đường. Đó là, thay vì giải tỏa theo ranh giới của dự án thì mở rộng thêm ranh đất ở 2 bên đường. Phần đất này sẽ được đưa ra đấu giá để không những hoàn vốn đầu tư mà còn giúp giải quyết triệt để tình trạng nhà siêu mỏng và không rõ hình thù đang làm xấu đi bộ mặt kiến trúc của TP.

Đoàn chủ tịch chủ trì hội thảo

Để thu hút nguồn vốn nhàn rỗi của người dân khi nhận tiền đền bù giá trị sử dụng đất, chính quyền nên khuyến khích họ cùng góp vốn để xây dựng cơ sở hạ tầng. Điều này giúp tiến độ xây dựng cơ sở hạ tầng được thực hiện nhanh hơn, Thạc sĩ Đoàn Kim Thành đề xuất. Đề xuất này được một số ý kiến tại hội thảo đồng tình, bởi nếu áp dụng thành công, sẽ là phương thức hiệu quả để huy động các nguồn vốn cho xây dựng cơ sở hạ tầng.

Theo đó, người dân trong khu vực bị giải tỏa thay vì nhận một số tiền đền bù lớn thì nên khuyến khích họ nhận một phần đền bù, phần còn lại thay vì nhận tiền họ sẽ nhận cổ phần hay trái phiếu chuyển đổi của công ty kinh doanh hạ tầng. Đây là cổ phần ưu đãi hoặc có những chế độ ưu đãi khác để khuyến khích người có tiền đền bù tham gia. Điều này vừa có lợi cho người dân vừa giúp nhà đầu tư có tiền để đẩy nhanh việc xây dựng.

Để hạn chế tối đa phát triển tự phát, đảm bảo tính đồng bộ của quá trình phát triển, Bộ trưởng Bộ Xây dựng Nguyễn Hồng Quân cho rằng phải không ngừng đẩy mạnh công tác lập và nâng cao chất lượng quy hoạch. Đồng thời có sự thống nhất cao của chính quyền đô thị các cấp trong việc quản lý thực hiện quy hoạch để đảm bảo không phá vỡ quy hoạch. Theo khảo sát điều tra của Bộ xây dựng năm 2009, chỉ có 35,97% cán bộ lãnh đạo, cán bộ chuyên môn quản lý công tác xây dựng của các TP, thị xã thuộc tỉnh; 28,07% chủ tịch, phó chủ tịch và 27,43% công chức địa chính - xây dựng cấp phường, thị trấn đã qua đào tạo, bồi dưỡng kiến thức quản lý, xây dựng và phát triển đô thị.

GS-TS Đặng Hùng Võ cũng cho rằng việc huy động vốn trong dân là rất cần thiết, bởi trong vài năm trở lại đây tình trạng người dân sử dụng tiền đền bù không hiệu quả đã kéo theo những hệ lụy như con cái lâm vào tệ nạn, không có công ăn việc làm và việc này đang trở thành vấn nạn ở một số địa phương. GS-TS Đặng Hùng Võ phân tích khi người dân tham gia góp vốn ngoài lợi ích về cổ tức, giá trị cổ phần mà người dân nắm giữ sẽ tăng lên đáng kể khi công ty hoạt động có hiệu quả. Cùng với sự phát triển của thị trường chứng khoán, việc người dân góp vốn xây dựng hạ tầng là điều kiện để họ chuyển nhượng lại với giá trị cao hơn nhiều lần so với giá đền bù.

Tuy nhiên, để thực hiện được điều này cần phải có sự hỗ trợ từ chính quyền và các công ty. Thứ nhất, việc bồi thường giải tỏa mặt bằng phải cùng một lúc, tránh tình trạng kéo dài gây mâu thuẫn cho người dân trước và sau giải tỏa. Trong thời gian đầu khi công ty hoạt động chưa có lợi nhuận, mức độ chia lợi nhuận cho người dân góp vốn phải dựa trên lãi suất ngân hàng thậm chí có thể cao hơn để thu hút vốn vì người dân sẽ so sánh giữa việc gửi tiết kiệm ngân hàng và đầu tư vào lĩnh vực hạ tầng.

Thứ hai, về phía nhà nước cần đảm bảo đồng vốn cho người dân khi công ty làm ăn thua lỗ có như vậy thì họ mới yên tâm góp vốn. Ngoài ra, việc thí điểm mô hình này chỉ nên chọn những dự án vừa phải để số lượng người tham gia góp vốn bằng tiền bồi thường giá trị quyền sử dụng đất không quá lớn.

Xây dựng chính quyền đô thị

Phân tích những thách thức đối với sự phát triển bền vững của các đô thị Việt Nam hiện nay, TS Nguyễn Hữu Nguyên (Trung tâm Nghiên cứu kinh tế miền Nam) cho rằng một trong những yếu tố quan trọng nhất biểu hiện sự phát triển bền vững của đô thị là sự đồng thuận của nhân dân đối với chủ trương, chính sách và quy định của chính quyền.

Do đó, tiếp xúc trực tiếp với nhân dân là một trong những chức năng, trách nhiệm cơ bản của chính quyền đô thị. Tuy nhiên, cấp cơ sở (phường, xã) – nơi “gần” dân nhất, quản lý hành chính và nắm tâm tư, nguyện vọng và thái độ của dân, giúp cho cấp trên có cơ sở đưa ra các chủ trương, quy định hợp lòng dân lại rất ít tiếp xúc trực tiếp với nhân dân. Có nơi gần như “khoán trắng” cho tổ trưởng tổ dân phố.

“Đó là một trong những lý do mà phong trào thực hiện nếp sống văn minh đô thị sau 1 năm phát động ở TPHCM chỉ có 2 tổ trưởng tổ dân phố và 8 người dân được khen, còn lại là cơ quan nhà nước, đoàn thể chính trị… Tỷ lệ quá thấp này phản ánh rất rõ tình trạng phong trào không xuống đến dân”, bài tham luận của TS Nguyên chỉ rõ.

Các đại biểu nước ngoài tham gia tại hội thảo

Ông Nguyễn cũng đề xuất cần nghiên cứu và xây dựng “chính quyền đô thị” theo hướng nâng cao tính độc lập, tự chủ, đồng thời có trình độ quản lý đô thị chuyên nghiệp và hiện đại hơn. Hoặc xây dựng một phong cách lãnh đạo, quản lý đô thị hiện đại theo hướng tăng cường tiếp xúc trực tiếp giữa chính quyền với nhân dân thông qua phương tiện truyền thông đại chúng và mở ra nhiều “kênh” tiếp xúc khác trên cơ sở mở rộng hơn “xã hội dân sự”.

Theo Bộ trưởng Bộ xây dựng Nguyễn Hồng Quân, việc xây dựng và duy trì chất lượng đô thị phụ thuộc một phần quan trọng trong ý thức của người dân thực hiện nếp sống văn minh đô thị. “Cần phải có giải pháp tích cực để cộng đồng nhận thức rõ vai trò và trách nhiệm tham gia xây dựng và quản lý đô thị được cụ thể hóa trong ngay từ cuộc sống hàng ngày của mỗi cá nhân, mỗi cộng đồng của đô thị”, ông Quân nhấn mạnh.

Phát biểu kết thúc hội thảo, Phó Chủ tịch Thường trực UBND TPHCM Nguyễn Thành Tài cho biết hiện có nhiều quan điểm phát triển khác nhau, nhưng tựu trung khi nói đến phát triển đô thị, người ta đều đề cập đến sự phát triển hài hòa cả về kinh tế, văn hóa, môi trường, xã hội mà cuối cùng, cao nhất là phục vụ người dân sống hạnh phúc hơn, an toàn hơn và không làm thiệt hại các nguồn tài nguyên. TPHCM cũng đặc biệt quan tâm khi xác định đưa ý tưởng phát triển đô thị bền vững vào trong toàn bộ hệ thống nghiên cứu chiến lược của TP.

Muốn như vậy, TP phải khẩn trương nghiên cứu phát triển đô thị bền vững và tìm kiếm giải pháp thích ứng với biến đổi khí hậu, nước biển dâng... TPHCM cũng sẽ giải quyết hài hòa mối quan hệ giữa tăng tốc và vấn đề phát triển bền vững. Trong đó xác đinh vừa tăng tốc phải vừa phải đảm bảo tính bền vững trong phát triển; phải giải quyết mối quan hệ giữa nhu cầu và khả năng, giữa tâm và lực trong quá trình phát triển. “Điểm xuất phát của chúng ta còn thấp. Do vậy, để huy động được mọi nguồn lực đầu tư cho phát triển đòi hỏi phải có một cơ chế thích hợp, nhiều chính sách khuyến khích. Cần phải đưa ý tưởng phát triển đô thị bền vững vào trong toàn bộ hệ thống nghiên cứu chiến lược của TP. Ý tưởng này cần được thể hiện trong các quan điểm phát triển theo từng lĩnh vực kinh tế - xã hội và có bước đi cụ thể, giải pháp khả thi. Quan điểm phát triển đô thị bền vững phải giữ vai trò thống soái, chủ đạo trong toàn bộ hệ thống quan điểm phát triển đô thị” – Phó Chủ tịch Nguyễn Thành Tài nhấn mạnh.

Cũng như TP Hà Nội, tỉnh Thừa Thiên - Huế và các đô thị lớn trong cả nước, quá trình đô thị hóa ở TPHCM đang diễn ra nhanh chóng. Quá trình đó đã từng bước làm thay đổi diện mạo cả khu vực nội thành, vùng ven và ngoại thành… Tuy nhiên, TPHCM cũng đang đứng trước thách thức như cơ sở hạ tầng chưa đồng bộ với quá trình phát triển kinh tế- xã hội; công tác quản lý quy hoạch của chính quyền các cấp còn nhiều bất cập đã làm cho bộ mặt đô thị luôn phải đối mặt với một thực trạng đáng lo ngại như thiếu nhà, bệnh viện, trường học quá tải, kẹt xe nội thị gia tăng, ô nhiễm môi trường trầm trọng. Thực trạng ấy đã thể hiện phần nào sự phát triển chưa bền vững của đô thị - một trong những mục tiêu quan trọng mà các TP hướng tới trong quá trình phát triển đi lên. (Chủ tịch UBND TPHCM Lê Hoàng Quân)