Từ cung đình đến chốn dân gian

Theo nhiều tài liệu ghi lại thì hát bội (còn gọi là hát bộ, hát tuồng) xuất hiện vào khoảng cuối thế kỷ XII khi nhà Trần đánh bại quân xâm lược Nguyên - Mông và bắt được nhiều tù binh trong đó có những con hát theo phục vụ quân đội mà nổi tiếng nhất là Lý Nguyên Cát. Vua Trần giữ những người này lại để múa hát giúp vui trong cung đồng thời truyền dạy lối hát đang thịnh hành ở triều Nguyên cho ta, gọi là hát bội.

Thực tế, chúng ta chỉ học hỏi cách vẽ mặt, y trang, bổ sung những điệu hát mới nhằm nhuận sắc cho nghệ thuật múa hát theo tuồng tích đã có từ trước đó. Không chỉ là trò giải trí chốn cung đình, hát bội nhanh chóng lan tỏa khắp thôn quê, được người dân vô cùng yêu thích.

Nhắc tới hát bội thì phải nhắc đến những cái tên Đào Duy Từ, Đào Tấn. Đào Duy Từ (1572 - 1634) là người có công đầu trong việc phổ biến và phát triển nghệ thuật hát bội ở Đàng Trong. Được sự khuyến khích của chính quyền chúa Nguyễn, hát bội phát triển đến độ hoàn thiện về nghệ thuật trình diễn và ảnh hưởng sâu sắc đến đời sống người dân. Miền Trung được xem là “đất tuồng” cũng là vì thế.

Còn Đào Tấn (1845 - 1907) là người đưa hát bội trở thành nghệ thuật hàn lâm khi chú trọng phát triển theo hướng văn chương bác học, chỉ dành cho những trí thức cung đình. Ông được xem là người đã đưa hát bội lên đến đỉnh cao về nghệ thuật cũng như văn chương.

Càng đi về phía Nam thì hát bội càng “bén rễ” trong dân gian. Là người say mê hát bội, Tả quân Lê Văn Duyệt (1764 - 1832) đã đưa hát bội vào Nam cùng mình. Với tâm tình phóng khoáng, không quan niệm hát bội chỉ dành cho giới trí thức, thượng lưu, đức Tả quân đã “trả” hát bội về cho dân gian. Rũ bỏ những kiểu cách, rườm rà, những lễ nghi đậm chất bác học cao siêu chốn cung đình, đồng thời tiếp thu những trình thức biểu diễn, âm nhạc của bộ phận người Hoa trên đất Nam Bộ, cùng tinh thần cởi mở của miền đất mới, hát bội Nam Bộ dần hình thành những đặc trưng riêng: mạnh mẽ hơn, màu sắc hơn, náo nhiệt hơn, vui tươi hơn.

Trong quá trình phát triển, nhiều lúc hát bội mất thế đứng ở chốn cung đình nhưng vẫn giữ được chỗ đứng trong dân gian. Đặc biệt ở Nam Bộ, nơi có rất nhiều đình chùa, thì hát bội hầu thần linh mỗi lễ cúng kỳ yên đã là một phần không thể thiếu của nghi lễ cúng bái và đời sống tâm linh người dân đất phương Nam. Mỗi lễ cúng đình, cả làng vui như trẩy hội, người người nô nức đi xem hát bội. Một tuồng hát bội thường rất dài, phải chia thành nhiều đêm hát có lớp lang hẳn hoi, điển hình như tuồng San Hậu phải diễn 3 đêm mới hết chuyện. Vì thế mới có chuyện nhà nhà bỏ cơm bỏ nước, bỏ bê công việc chực chờ xem cho bằng trọn một tuồng hát bội. Đúng là “làm tội người ta…”!

Hát bội hiện đại

Thập niên 80 thế kỷ XX, không chỉ tá túc ở những mái đình, len lỏi trên những ghe hát bội khắp miền sông nước, hát bội phát triển khá thịnh vượng. Ngay tại trung tâm TPHCM, hát bội vẫn đường đường cạnh tranh với cải lương, vé các suất hát đều bán trước một ngày. Thế nhưng đến nay, đó chỉ còn là một kỷ niệm đẹp. Hát bội hôm nay chỉ còn bám trụ được ở đình làng, nơi đã cưu mang hát bội từ ngàn xưa.

NSƯT Ngọc Nga, nguyên Phó Giám đốc Nhà hát Nghệ thuật Hát bội TPHCM, chia sẻ: “Hát bội là nghệ thuật truyền thống của dân tộc, nó gắn với những ngôi chùa, mái đình, những lễ hội cúng kỳ yên, chừng nào vẫn còn đình chùa, những lễ hội truyền thống này thì hát bội vẫn còn. Tuy nhiên cái khó của hát bội hiện nay là thiếu hụt lớp người kế thừa và ngày càng trở nên xa lạ với giới trẻ”.

Nhìn vào lực lượng và hoạt động của Nhà hát những năm qua mới thấy được hết những khó khăn cũng như những nỗ lực của người nghệ sĩ hát bội. Những nghệ sĩ giỏi nghề đứng được đào kép chánh của đoàn tuổi đều đã qua 40, kinh nghiệm, lực diễn có thừa nhưng thanh sắc không thể chống chọi với thời gian. Từ năm 2000, nhà hát đã đào tạo được 14 gương mặt trẻ triển vọng nhưng để thực sự thay thế các anh chị thì vẫn cần thêm thời gian rèn luyện và đấy vẫn là con số quá ít ỏi cho một lớp kế thừa. Tình hình ở miền Trung, miền Bắc cũng không mấy khả quan hơn.

Hát bội vẫn đang nỗ lực hết mình để tìm đến khán giả qua những cố gắng “trẻ hóa” khi: đơn giản Hán Văn, chỉ dùng từ thuần Việt; diễn viên hát thật chất lượng, tiết chế tính rề rà, dài dòng của vũ đạo, đẩy nhanh tiết tấu vở diễn, sáng tác thêm nhạc nền... nhằm nâng cao chất lượng vở diễn đồng thời phù hợp với nhiều đối tượng khán giả.

Sự đổi mới còn đến từ những vở tuồng mang đậm tính thể nghiệm, như: Người cáo – một vở hát bội mặc… đồ Tây, hay Sinh vi tướng tử vi thần – vở hát bội không lời chỉ kể câu chuyện cảm động về lòng yêu nước qua vũ đạo, diễn xuất, âm nhạc, âm thanh, ánh sáng.

“Những đổi mới này đều thu được kết quả khả quan khi khán giả cũ chấp nhận, khán giả mới cũng thấy hứng thú, dễ hiểu. Chúng tôi đã tìm mọi cách để quảng bá loại hình này như đưa nó vào học đường, dựng sân khấu trên xe diễn ngay bên đường... và đã nhận được những phản hồi tích cực khi khán giả đến xem thấy hát bội cũng không quá “già cỗi” hay khó hiểu như nhiều người vẫn nghĩ. Với tình hình như hiện nay, có người đến với hát bội đã là quý lắm”, NSƯT Hữu Danh bày tỏ.

Trang tin Điện tử Đảng bộ TPHCM xin giới thiệu với độc giả bộ ảnh “Hát bội TPHCM” của tác giả Võ Quốc Thanh đã đạt giải I cuộc thi Sáng tác Ảnh nghệ thuật chủ đề “TPHCM - Chào Xuân yêu thương”.

Khác với việc sử dụng mặt nạ trong Kinh kịch (Trung Quốc), nghệ sĩ hát bội vẽ thẳng nét hóa trang lên mặt

Hát bội là loại hình nghệ thuật mang đậm tính tượng trưng ước lệ khi mọi dạng tính cách, hành động của nhân vật đều được mô hình hóa qua cách hóa trang, vẽ mặt và vũ đạo mà người nghệ sĩ phải “nằm lòng” trong từng vai diễn

Nhân vật Phàn Định Công trong tuồng San hậu - cách vẽ mặt tròng xéo đen trên nền đỏ thắm, râu bạc chỉ bậc lão trung, vũ dũng hơn người

Hình tượng tướng giặc, kẻ gian được nhận diện qua màu mặt trắng mốc, râu kìa

Lễ đại bội cầu mưa thuận gió hòa trong các lễ kỳ yên

Giới thiệu nghệ thuật Hát bội tại các lễ hội lớn của TP

Vở hát bội Vụ án lệ chi viên sử dụng nhiều thủ pháp dàn dựng hiện đại tạo ấn tượng mới mẻ cho người xem

“Ươm mầm” cho tương lai