Đồng chí Trần Văn Giàu sinh ngày 11-9-1911 tại xã An Lục Long, huyện Châu Thành, tỉnh Tân An (nay là tỉnh Long An), mất ngày 16-12-2010. Đồng chí đã cống hiến cả cuộc đời mình cho sự nghiệp cách mạng vì độc lập, tự do của dân tộc và hạnh phúc của nhân dân.

15 tuổi, ông lên Sài Gòn học tại Trường Trung học Chasseloup Laubat (nay là Trường THPT Lê Quý Đôn, quận 3) giữa lúc phong trào Nguyễn An Ninh đang gây tiếng vang lớn. Theo lời kêu gọi của diễn giả Nguyễn An Ninh “thanh niên cần rời khỏi nhà mình, đi cho xa để tìm một lý tưởng…” và chịu ảnh hưởng của các nhà yêu nước đương thời, năm 1928 ông đã xuất dương sang Pháp với ý chí học thật giỏi, để cổ vũ lòng yêu nước, mở văn phòng luật sư để bênh vực quyền lợi cho đồng bào mình, giúp đồng bào vơi bớt nỗi khổ.

Từ một học sinh yêu nước, đồng chí đã trở thành nhà cách mạng kiên cường. Tháng 5-1930, đồng chí Trần Văn Giàu từ Toulouse lên Paris tham gia biểu tình trước Dinh Tổng thống Pháp, đòi hủy án tử hình đối với các thủ lĩnh và chiến sĩ cuộc khởi nghĩa Yên Bái, vì việc đó, đồng chí đã bị trục xuất về Việt Nam. Tháng 8-1930, đồng chí gia nhập Đảng Cộng sản Đông Dương.

Sau một thời gian ngắn hoạt động công khai, từ cuối năm 1930, Đảng hoàn toàn đi vào hoạt động bí mật, đánh dấu bước ngoặt mới trong cuộc đời hoạt động cách mạng bền gan của chiến sĩ cộng sản Trần Văn Giàu.

Năm 1931, đồng chí được cử sang Liên Xô học tại Trường Đại học Phương Đông ở Mátxcơva. Hai năm sau trở về tiếp tục hoạt động cách mạng ở Nam bộ và tháng 10-1943, được cử làm Bí thư Xứ ủy Nam kỳ. Qua hai lần bị bắt, đày đi Côn Đảo hay biệt giam ở trại Tà Lài, được trui rèn trong môi trường thử thách khốc liệt, đồng chí đã thể hiện bản lĩnh, trí tuệ, phong cách của một nhà lãnh đạo cách mạng.

Tháng 8-1945, trong điều kiện xa Trung ương, đồng chí cùng Xứ ủy Nam kỳ, đã “tương kế tựu kế” chủ động tổ chức phong trào Thanh niên Tiền phong - một phong trào thanh niên yêu nước hoạt động công khai do Xứ ủy chỉ đạo, cùng Thanh niên cứu quốc, đội ngũ đông đảo trong phong trào công nhân và nhân dân lao động xây dựng một đạo quân chính trị hùng hậu, làm nòng cốt, giữ vai trò tiên phong trong bão táp cách mạng của quần chúng giành thắng lợi trong cuộc Cách mạng tháng Tám ở Sài Gòn - Chợ Lớn - Gia Định và khắp các tỉnh Nam bộ, góp phần quyết định sự toàn thắng của Cách mạng tháng Tám vĩ đại. Đồng chí được cử làm Chủ tịch Ủy ban Hành chánh lâm thời, gọi tắt là Lâm ủy Hành chánh Nam bộ sau ngày Cách mạng tháng Tám 1945 thành công.

Khi thực dân Pháp tái xâm lược nước ta, đồng chí Trần Văn Giàu cùng Xứ ủy đã tổ chức cuộc họp lịch sử tại nhà số 629 đường Cây Mai (đường Nguyễn Trãi ngày nay) vào đêm 22 rạng ngày 23-9-1945, kêu gọi toàn dân nhất tề đứng lên kháng chiến theo lời thề “độc lập hay là chết”. Đó là một quyết định táo bạo, sáng suốt, chính xác và kịp thời, đã được Chủ tịch Hồ Chí Minh và Trung ương Đảng đánh giá cao: “Lòng cương quyết dũng cảm của nhân dân Nam bộ chống lại quân đội xâm lăng của Pháp,… làm cho đồng bào toàn quốc cảm phục,… Đồng bào phải cương quyết, phải giữ vững tin tưởng ở tương lai và lập tức thi hành triệt để những lời thề quả quyết trong ngày độc lập”.

Ủy ban Kháng chiến Nam bộ do đồng chí Trần Văn Giàu làm Chủ tịch đã thực hiện chiến thuật “trong đánh ngoài vây” cầm chân giặc một tháng ở Sài Gòn, làm thất bại kế hoạch đánh nhanh, thắng nhanh của địch. Cách mạng tháng Tám 1945, giành chính quyền về tay nhân dân ở Nam bộ cũng như sự kiện lịch sử vĩ đại của dân tộc ta vào mùa thu 1945 (ngày 23-9) là kết quả sự lãnh đạo, chỉ đạo sáng suốt, đúng đắn của Trung ương Đảng, của Chủ tịch Hồ Chí Minh, là công lao của toàn Đảng, toàn dân ta, trực tiếp là của nhân dân Nam bộ, trong đó vai trò quan trọng của người lãnh đạo, chỉ đạo trực tiếp Trần Văn Giàu.

Sau khi được điều động ra chiến khu Việt Bắc, năm 1949, đồng chí Trần Văn Giàu nhận nhiệm vụ Tổng Giám đốc Nha Thông tin - Tuyên truyền. Hai năm sau, đồng chí được giao trách nhiệm đặt nền móng cho ngành giáo dục đại học của nước nhà, đào tạo các chuyên gia khoa học cao cấp về khoa học xã hội và nhân văn, chuẩn bị cho việc xây dựng đất nước lúc kháng chiến thành công.

Bắt tay vào nhiệm vụ mới trong ngành giáo dục, đồng chí Trần Văn Giàu đã cùng với các trí thức lớn đương thời đào tạo một thế hệ thanh niên trở thành các nhà quản lý, các nhà khoa học đầu đàn, các chuyên gia lớn của đất nước về khoa học và giáo dục.

Năm 1954, sau Hiệp định Genève, đồng chí Trần Văn Giàu được cử về tiếp quản các trường Đại học ở Hà Nội. Khi thành lập Trường Đại học Sư phạm Văn khoa và Khoa học, đồng chí giữ cương vị Bí thư Đảng ủy nhà trường, trực tiếp giảng dạy các môn khoa học chính trị, triết học, lịch sử cận hiện đại thế giới và Việt Nam. Năm 1956, khi Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội được thành lập, đồng chí giữ chức Bí thư Đảng ủy của trường, là người sáng lập kiêm Chủ nhiệm khoa Lịch sử.

Đồng chí đã góp phần lớn công sức và trí tuệ của mình để đào tạo các nhà sử học mác-xít đầu tiên cho đất nước, trong số đó có những người đã trở thành những tên tuổi lớn của nền sử học Việt Nam… Những học trò của Giáo sư Trần Văn Giàu đều tỏ bày lòng biết ơn sâu sắc với người thầy của mình, không những học được nhiều tri thức về triết học, sử học mà còn học được ở Giáo sư Trần Văn Giàu ý chí, nghị lực, tinh thần tự lập, niềm say mê khoa học, phương pháp và phong cách giảng bài, nhân cách sống và làm người.

Là nhà khoa học lớn của đất nước, cây đại thụ của khoa học chính trị và khoa học xã hội Việt Nam, Giáo sư Trần Văn Giàu là một nhà khoa học có uy tín cao không những trong nước mà cả trong giới khoa học thế giới. Giáo sư Trần Văn Giàu đã có hơn 150 công trình khoa học với hàng vạn trang sách đã được xuất bản. Các công trình khoa học của Giáo sư đã để lại một dấu ấn riêng, những phát hiện mới với những quan điểm có tính thuyết phục cao, thể hiện sự thống nhất giữa tính chiến đấu và tính khoa học. Giáo sư đã được tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh năm 1996 về công trình khoa học Lịch sử Việt Nam, gồm 18 tập.

Lúc đã tuổi cao, sức yếu, Giáo sư Trần Văn Giàu, luôn muốn gởi gắm niềm khao khát cho những người kế tục sự nghiệp của mình tiếp tục có những công trình về ngành lịch sử, nên đồng chí đã dùng tiền bán ngôi nhà của mình để góp cho chính quyền thành phố lập Giải thưởng Trần Văn Giàu, khuyến khích những công trình khoa học về lịch sử vùng đất Nam bộ và lịch sử tư tưởng vốn đang ít được nghiên cứu.

Với những cống hiến lớn lao, tháng 11-2002, Giáo sư Trần Văn Giàu đã được Chủ tịch nước CHXHCNVN tuyên dương Anh hùng Lao động trong thời kỳ đổi mới. Tháng 8-2009, Thành ủy thành phố Hồ Chí Minh đã tổ chức lễ trao tặng huy hiệu 80 năm tuổi Đảng cho Giáo sư Trần Văn Giàu.

Là một nhà khoa học đầu ngành, nhà cách mạng tuyệt đối trung thành với Đảng, với nhân dân, Giáo sư đã cống hiến trọn đời mình cho Đảng, cho Tổ quốc. Hiện nay, giải thưởng mang tên ông, Giải thưởng khoa học Trần Văn Giàu được trao hàng năm cho các nhà khoa học, các công trình khoa học xuất sắc của Thành phố, càng nói lên phẩm chất, đạo đức cao cả của Anh hùng Lao động, Giáo sư Trần Văn Giàu - một người Cộng sản chân chính, một nhà khoa học sáng ngời tính Đảng và tính nhân dân.